Widok zalewu solińskiego z Polańczyka
Bieszczady (
522.12 i 522.13
;
słow.
i
czes.
Bukovské vrchy,
ukr.
Верхови́нський Вододі́льний хребет,
węg.
Keleti Beszkidek,
ros.
Бещады,
serb.
Бјешчади) – zachodnia część
Beskidów Wschodnich
, między
Przełęczą Łupkowską
(640
m n.p.m.
) a
Przełęczą Wyszkowską
(933 m n.p.m.). Najwyższy szczyt Bieszczadów to
Pikuj
(1405 m n.p.m., na Ukrainie) zaś na terytorium Polski –
Tarnica
(1346 m n.p.m.). Dzielą się na:
Bieszczady należą do
Beskidów Wschodnich
, które są częścią
Zewnętrznych Karpat Wschodnich
. Mimo iż szczytowe partie zajmują
połoniny
, to Bieszczady zaliczane są do pasma
Beskidów Lesistych
, a nie
Połonińskich
.
Toponimia nazwy
Nazwy Bieszczady używa się zwykle w Polsce jako
synonimu
polskich Bieszczadów (które są jedynie częścią Bieszczadów Zachodnich). 'Bieszczad' i 'Beskid' były od wieków określeniem gór oddzielających Polskę i Ruś od
Węgier
. Etymologia wyrazów 'Bieszczad' i 'Beskid' jest niejasna, czasem wywodzi się te słowa od
trackiego
ludu
Bessów
, których obecność na północ od Karpat odnotował
Ptolemeusz
.
Kazimierz Dobrowolski
w
1938
objaśnił
toponimię
'Beskidu' i 'Bieszczadu' na tle nazewnictwa bałkańskiego łącząc ją z
albańską
nazwą terenową bjeska, bjeske oznaczającą halę górską, łąkę lub pastwisko.
Za etymologią germańską
Jan Michał Rozwadowski
w
1914
wywiódł wyraz 'Bieszczad' z gwar środkowo-dolno-niemieckich od beshêt, beskēt od skaid-, skid.– geograficzny "przedział lub
rozdział wód
".
W dokumentach węgierskich od
1269
oznaczały nazwę pasma górskiego - "Beschad alpes Poloniae" ("ultra indagines regni Poloniae, ad alpes Beschad, ulterius tenet metas cum terra Polonie"[1]). W formie ruskiej Beskid lub Beśkid. Od XIV w napłynęła tu pasterska
ludność wołoska
. O Bieszczadach
Samuel Bogumił Linde
pisze "część gór Karpackich, dawniej rozbójnictwem sławna, przytułek
łotrów
", albo "Góry Bieszczadzkie ... ſtykają się z Karpackimi i ciągną się ku Rusi Czerwoney"[2] W średniowieczu to również pasmo będące częścią Gór Sanockich[3]; [4] lub Góry Sarmackie [5], dla Stanisława Staszica były pasmem położonym między
Pokuciem
a Beskidami[6]
Zgodnie z historią
Korneliusza Tacyta
terene te określano mianem
Bastarnice
Alpes, qui alias Carpathii montes [7] na krańcach
Hercynia Silva
.
Fauna i flora Bieszczad
W Bieszczadach występują rośliny i zwierzęta niespotykane w innych częściach naszego kraju, a zwłaszcza takie, które lubią ciepło, np. największy europejski
wąż Eskulapa
. Dobrze zachowane pierwotne lasy bukowe stanowią prawdziwy raj dla zwierząt. Żyją w nich m.in.
żubry
,
jelenie
,
niedźwiedzie
,
wilki
,
rysie
,
żbiki
, a od 2007 roku również
koniki polskie
.
Klimat
Klimat Bieszczadów jest umiarkowany ciepły przejściowy (nie jest on wysokogórski jak np. w Sudetach) z dominacją cech klimatu kontynentalnego. Lata są tu ciepłe – temperatury śr. ok. 15 °C, w wyższych partiach chłodniej. Zimy są mroźne: temperatury średnie od -5 °C w dolinach, do poniżej -10 °C powyżej granicy 1300 m n.p.m. Zdarzają się spadki temperatury do minus 30 °C.
Osadnictwo w Bieszczadach
Archeologia
Pierwsze ślady osadnictwa w Bieszczadach pochodzą z epoki
neolitu
(2500-1700 l.p.n.e.) i związane są z wpływami kulturowymi z
Kotliny Panońskiej
. Z
epoki brązu
(1700-700 l. p.n.e.) pochodzą znalezione w okolicach
Leska
,
Stefkowej
i
Olszanicy
różne przedmioty np. groty strzał i bransolety nawiązujące do tradycji kulturowych ludności zamieszkującej wówczas południowe stoki Karpat (
kultura Otomani
).
Kulturę łużycką
reprezentują np. stanowiska archeologiczne w
Rajskiem
oraz pojedyncze zabytki odnajdywane w miejscowościach w dolinie
Sanu
. Osadnictwo
celtyckie
rozwinęło się głównie w dorzeczu środkowego
Sanu
(
Kultura puchowska
). Początek osadnictwo we wczesnym średniowieczu widoczny jest w materiale archeologicznym z miejscowości
Manasterzec
,
Hoczew
,
Myczkowce
i
Zwierzyń
.
Historia
Zasadnicza ekspansja osadnicza przypada na schyłek panowania króla
Kazimierza Wielkiego
oraz królowej Jadwigi. W roku
1361
król nadał rozległe dobra rycerskiemu klanowi rycerzy przybyłych z Węgier – Piotrowi i Pawłowi
Balom
, którzy założyli kilkadziesiąt miejscowości wzdłuż żyznej doliny
Hoczewki
. W środkowym dorzeczu
Sanu
ziemię bieszczadzką kolonizowali śląscy
Kmitowie
i
morawscy
Herburtowie
. W II poł. XIX wieku powstają w okolicach Bieszczadów pierwsze na świecie kopalnie ropy naftowej, budowane są również linie kolejowe łączące Węgry z
Galicją
.
W czasie
II wojny światowej
polskie Bieszczady były areną walk między wojskami niemieckimi, oddziałami słowackimi, Armią Czerwoną oraz
UPA
a polskim podziemiem niepodległościowym (
AK
–
NSZ
), a po wojnie pomiędzy UPA a
Wojskami Ochrony Pogranicza
, funkcjonariuszami
Urzędu Bezpieczeństwa
i innymi organami władzy państwowej
polskimi
i
radzieckimi
.
Działały tu m.in. oddziały partyzanckie
Adama Winogrodzkiego
,
Józefa Pawłusiewicza
,
Mikołaja Kunickiego
i
Antoniego Żubryda
. Od wiosny
1943
roku nasiliły się pierwsze walki polskiego podziemia (
AK
oraz
partyzantki
polsko-radzieckiej
) ze zbrojnym ramieniem Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów –
UPA
, która dopuszczała się wówczas mordów na ludności cywilnej, grabienia i palenia wsi, porywania mieszkańców.
Etnografia Bieszczadów
W XIV wieku pojawiają się w Bieszczadach
wołoscy
pasterze. W XVII i XVIII wieku Bieszczady przeżywają stopniowy upadek gospodarczy. W górskim trudno dostępnym terenie znajdują schronienie ludzie wyjęci spod prawa tzw. "beskidnicy"
tołhaje
trudniący się napadami na dwory, kupców i wsie. Znajdują oni protekcję wśród szlachty węgierskiej m.in. Drugethów, Aspermontów, Nagytuczych, Peteylich, Rakoczych, Wesselenych i Rekelych mających swoje dobra w
Użgorodzie
,
Munkaczu
,
Trenczynie
i
Chyrowie
. W okresie do roku
1947
w konsekwencji powojennych repatriacji, wysiedleń oraz
akcji Wisła
Bieszczady opuściło ponad 50 tys. dawnych mieszkańców tych ziem tj.
Łemków
,
Bojków
, Niemców i Rusinów karpackich. Migracje ludności zapoczątkowane po wojnie zakończyły się dopiero na przełomie lat 50. i 60. ubiegłego wieku. Obecni mieszkańcy Bieszczadów są w większości potomkami osadników z
Pogórza Strzyżowskigo
,
Sokalszczyzny
,
Pogórza Dynowskiego
,
Pogórza Bukowskiego
oraz
Beskidu Sądeckiego
i Cieszyńskiego.
Przypisy
- ↑ Codex diplom. Arpad. tom VIII, 242 (1269r)
- ↑ Słownik języka polskiego tom. 1 str. 72, 1807.
- ↑ "
1377
Ludwik
król Węgierski i Polski, chcąc się pomścić nad Litwą tak srogiego zburzenia Polskiego królestwa swojego, zebrawszy wojska Węgierskie i wszystkiej Polszce pospolite ruszenie rozkazawszym sam z Węgier do Polski przez góry Sanockie prosto ku Sandomirzowi przyciągnął" [w:]
Maciej Stryjkowski
, Mikołaj Malinowski, Ignacy Daniłowicz. Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiéj Rusi Macieja Stryjkowskiego. wyd.
1846
str. 53.
- ↑ "Pierwszy "szlak węgierski" prowadził od
Przemyśla
w góry Sanockie, z doliny
Sanu
w dolinę Brzozówki, albo doliną
Wisłoka
na
Frysztak
, na obszar tak zwanych "dołów Sanockich", a stąd doliną Jasełki w górę na grzebiet tak zwanego "
Niskiego Beskidu
" przez pasmo Karpat do Węgier w dolinę rzeki
Ondawy
"[w:] Listy z ziemi naszej: korespondencja Wincentego Pola z lat 1826-1872.
Wincenty Pol
, Zbigniew Sudolski. wyd. 2004. str. 187.
- ↑ "Item Saan, cuius fons Montibus Sarmaticis, ex monte, qui dicitur Byesked" [w:] Ioannis Dlugossii Annales: seu, Cronicae incliti Regni Poloniae, t.1-2.;
Jan Długosz
. Dzieła wszystkie.
1873
. str. 13
- ↑ "Łańcuch ciągnący się nad Pokuciem robi Bieszczady, dalej, gdzie
Dunajec
,
Biała
,
Raba
..., są
Beskidy
". [w:]
Stanisław Staszic
. O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski. W-wa.
1815
s. 5.
- ↑
Publiusz Korneliusz Tacyt
. De origine et situ Germanorum. rok
98
.
Mapa
; Cornelis Tacitus. De situ moribus et populis Germaniae libellus
Zobacz też
Linki zewnętrzne